«КЭРЭ ЭЙГЭ КЭРЭҺИТЭ»
Аҕаккам, Эн сырдык ыраҕын
Мин тиэрдиэм кэнчээри ыччаккар
Салгыаҕа эн ыраас олоххун
Санатыа, ааттатыа Эн ааккын!
Бу күннэргэ култуура салаатын тэрийиитинэн Арассыыйаҕа, Саха Сиригэр Аҕа дойдуну көмүскээччи, оройуоҥҥа эбэҥки тылын, Өлөөн оройуона төрүттэммитэ 90 сылларыгар, “Оройуон саастыылаахтара” бырайыак чэрчитинэн, ааспыт үйэ 70-80 сс. «Кэнчээри», «Юность» вокальнай-инструментальнай ансаамбыллары төрүттээбит Прокопий Игнатьевич Семенов төрөөбүтэ 90 сылыгар аналлаах «Ыралаах ырыабар дойдубун туойабын” диэн ахтыы киэһэтэ буолан ааста.
Тэрээьин бастакы түһүмэҕинэн 1 оройуоннааҕы уол оҕолор хордарын күрэҕэ ыытылынна. Уол оҕону, ыччаты патриотическай иитии бугуццу куццэ олус сытыытык турар. Патриотическай ейу – санааны кебутуугэ урукку олорон ааспыт дьоммут олохторун –дьаһахтарын кэпсээн, кинилэринэн киэн туттан, кинилэр үлэлэрин холобурдарын аныгы олоххо буолар событиялары кытта сибээстээн үөрэтэр олус туьалаах. 1970-80 сс. Прокопий Игнатьевич Семенов Өлөөннөөҕү култуура дьиэтин дириэктэринэн үлэлии сылдьан Өлөөн оскуолатын ырыаҕа учуутала Николай Федорович Кудрявцевы кытта сүүсчэкэ кыттааччылаах уол оҕолор хордарын тэрийбиттэрэ. Култуура үлэтигэр туох саҥа сүүрээн киирэрин тутатына хаба тардан ылан, кини уол оҕону кэрэ эйгэнэн иитиигэ, оҕону ырыанан патриотическай өйүн-санаатын өбүгэлэр үгэстэринэн уйулҕатын уһугуннарыы, киһи быһыытынан сайыннарыы эмиэ биир үчүгэй уопутун ыраах хотугу оройуоҥҥа бастакынан саҕалаабыта.
Онтон бүгүн, сайдыылаах 21 үйэҕэ уол оҕону иитиигэ олус биһирэммит сүүрээн сөргүтүлүннэ. 1 оройуоннааҕы уол оҕолор хордарын күрэхтэрин Ытык түһүлгэтигэр ыраах сытар оройуон оскуолалара, оҕо уһуйааннара кытыннылар. Ол курдук Дьэлиҥдэттэн “Тугутчаан” оҕо уһуйаанын уолаттара “Кыайыы күнэ (сал. Ньургуяна Александровна Христофорова, Харыйалаахтааҕы “Кэрэчээнэ” оҕо уһуйаанын хора (сал. Светлана Семеновна Сергеева) “Моя Россия”, А.С.Саввинова аатынан оҕону сайыннарар киин уол оҕолоро (сал. МарианнаБорисовна Самбуева) “Өлөөн Гимнэ” Дьэлиҥдэ орто оскуолатын орто,улахан саастаах уол оҕолорун хордара “Өлөөн уота күлүмнүүр” “Вперед, Россия”(сал. Виталий, Сандаара Протопоповтар), Өлөөн орто оскуолата “Өлөөн уота күлүмнүүр”, “День Победы” (сал.Айна Васильевна Новгородова), Ээйик уол оҕолоро “День Победы” (сал.Людмила Валерьевна Заболоцкая), Харыйалаах орто оскуолатын уол оҕолоро (сал.В.М.Толстякова) “Өлөөн Гимнин” олус өрө көтөҕүллүүлээхтик толордулар. Дьүүллүүр сүбэ быһаарбытынан элбэх, уопсайа 100-тэн тахса уол оҕону хорга кытыннаран Өлөөн орто оскуолатын хора бастакы миэстэни ылла. Оҕолор маннык араас жанрдаах, ис хоһоонноох ырыалары үөрэтэннэр, сайдаллар, арыллаллар, бэйэ — бэйэлэрин кытта ордук билсэллэр, тумсүүлээх буолаллар. “Ыралаах ырыабар дойдубун туойабын” биэчэр иккис түһүмэҕэр оройуоннааҕы культура дьиэтин директорынан өр сылларга айымньылаахтык, таһаарыылаахтык үлэлээбит, Өлөөн культуратын аар-сааргы аатырдыыга Саха сирин улуустарынан гастрольнай туру тэрийээччигэ Прокопий Игнатьевич Семеновка аналлаах «Кэрэ эйгэ кэрэһитэ» диэн ахтыы түһүмэҕин саҕалыырыгар, кини кыыһа, култуура салаатын салайааччыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ Надежда Николаева “50-с сылларга Өлөөн талааннаах ыччата, аламаҕай аҕа, эйэҕэс эһээ, өр сылларга Өлөөн культуратын эйгэтэ сайдарыгар түүннэри күнүстэри бэйэтин харыстаабакка үлэлээбитин биһиги оҕолоро эрэ билэн эрдэхпит.Кэрэ Эйгэҕэ уһуйар салайааччы – диэн үрдүк ааттаах Прокопий Игнатьевич Семенов туһунан ахтан-санаан ааһар кэрэ киэһэбитин саҕалыыбыт!”,- диэтэ. Өрө үллэр сүүрүктээх Куонаапка эбэ биэрэгэр Дьэлиҥдэҕэ Проня Семенов дьоллоох оҕо сааһа туундаранан көһө сылдьар төрөппүттэринээн таба ыстаадатыгар ааспыта. Дьэлиҥдэ начальнай, Өлөөн 7 кылаастаах оскуолаларын бүтэрэн, дьонугар ыстаадаҕа тахсан үлэлии сылдьан, Дьэлиҥдэттэн Өлөөҥҥө араас көрүүлэргэ, фестивалларга, конкурстарга кытта Дьэлиҥдэ ыччатын кытта актыыбынайдык кыттара, талааннаах ыччаты өйөөн Дьэлиҥдэ Кыһыл чуумугар үлэлии киирбитэ.1957 сыллаахха Ыччат өрөспүүбүлүкэтээҕи фестивалыгар Өлөөн оройуонун 5 киһилээх делегациятыгар киирэн, дойдутун аатын көмүскээн, бэйэтэ айбыт ырыатын «Таптыырга буруй суох» — диэн ырыаны толорон, лауреат үрдүк аатын иҥэрэллэр. Кыайыы-үөрүү кынаттаах дойдутугар кэлэн үлэлээн-хамсаан барар.
Вера Ларионова, краевед, култуура салаатын архивнай фондатын исписэлииһэ:
“Быйыл мин Дьэлиҥдэ нэһилиэгин кинигэтигэр үлэлэһэ сылдьан Саха өрөспүүбүлүкэтин Государственнай киин архыыбыгар, Пушкин аатынан государственнай библиотекаҕа нэһилиэк историятын, олоҕун кэпсиир элбэх архивнай докумуоннары, хаһыат матырыйаалларын үөрэттим, аахтым. Оройуон тэриллиэҕиттэн көс олохтоох дьону иитэр-өйдөтөр “Кыһыл чуумнар”, “Ааҕар балаҕаннар” сүрдээх күүскэ үлэлээбиттэр, Аҕа дойду сэриитин аас-туор сылларыгар бу үлэлэр өссө күүскэ ыытыллыбыттара, илиилэринэн уруһуйдаан, суруйан хаһыат, стенгазета таһаараллара. Онтон 1956 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ хаһыатыгар тахсыбыт “Дьэлиҥдэ ыччата фестивальга бэлэмнэнэр” диэн ааттаах ыстатыйаны булан аахтым. Онно ыччаттар араас жанрдары туттан дьон сынньалаҥын тэрийиигэ, культурнай-маассабай үлэни ыытыыга көхтөөхтүк үлэлииллэр, араас кэнсиэртэри, бэсиэдэлэри, лекциялары ыыталлар, ыччат Прокопий Семенов “Таптыырга буруй суох” ырыата, Петр Софронов Ньургун Боотур олоҥхону, онтон да атын ыччаттар тустарынан киэҥник суруллубут. 70-с сылларга оройуоҥҥа култуура сайдыыта саамай өрөгөйдөөн турар кэмэ этэ. 1973 сыллаахха биһиги 9-с кылааска үөрэнэ сылдьан Дьокуускайга культура, спорт фестивалыгар кыттыбыппыт. Ырыаһыттары таһынан, улахан дьон үҥкүүтүн бөлөҕө, биьиги орто бөлөххө, мин — Вера Григорьева, Лида, Тая Николаевалар, Лариса Ларионова, кыра группаҕа Надя Семенова,Октя Тимофеева,Наташа Захарова,Лена Потапова буолан кыттыбыппыт. Ол саҕана Евдокия, Лидия Афанасьевалар, саҥа үөрэҕи бүтэрэн кэлэн үлэтин саҕалаан эрэр Майя Иванова-Попова “Удаҕан үҥкүүтэ”, “Оһуор үҥкүүтэ” диэн саҥа үҥкүүлэри үөрэтэн, Нуучча театрын сыанатыгар үҥкүүлээбиппитин өйдүүбүн”.
Муниципальнай сулууспа бэтэрээнэ, 95 саастаах ытык саастаах Парасковья Тарасовна Иванова – ахтыы киэһээтигэр аныгы сибээс нөҥүө тахсан, ол сылларга “Кыһыл чуумҥа” Прокопий Игнатьевичтыын үлэлээбит кэмнэрин ахтан санаан ааста.
Талааннаах Дьэлиҥдэ уолун Прокопий Семеновы таба көрөннөр Оройуоннааҕы культура Дьиэтин киномеханигынан, уус-уран салайааччынан, онтон директорынан анаабыттара.
Анна Готовцева — 1959 сыллааҕы өрөспүүбүлүкээтээҕи Ыччат фестивалын лауреата, Үлэ, сыана ветерана Анна Егоровна Готовцева. 1959 сыллаахха фестивальга ол саҕанааҕы ыччат кыттыбытын сиһилии кэпсээтэ.
Ити кэмҥэ, Сунтаартан төрүттээх Мария Акимова Өлөөҥҥө Дьокуускайдааҕы пединституту ситиһиилээхтик бүтэрэн, аан бастаан Алдан куоракка, онтон ыраах Өлөөн Орто оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан ананан кэлэр уонна Өлөөн общественнай олоҕор кыттан культура тэрээһиннэригэр үҥкүүлээн-ыллаан, ыытааччы, хоһоон ааҕааччы буолан дьон-сэргэ болҕомтотун тардан, Өлөөн культуратын сайдыытыгар сэмэй кылааты киллэрэн киирэн барбыта. Сотору кэминэн эдэр дьон сүрэхтэринэн сөбүлэһэн Ыал буолан, бу олордоххо 1960 сыллаахха – Уһук Хоту, Үөһээ Дьааны, Улуу дойдутугар Саккырыыр эбэ дьоллоох туонатыгар олохсуйан Мария Николаевна Саккырыырдааҕы Орто оскуола учууталынан, онтон Прокопий Игнатьевич Саккырыыр оройуоннааҕы культура Дьиэтин директорынан ситиһиилээхтик үлэлээбиттэрэ. Культура эйгэлээх эдэр ыал сүбэлэһэн оҕолору оройуоннааҕы культура Дьиэтин Ытык түһүлгэтигэр ыллатан, үҥкүүлэтэн, пьеса туруоран Кэрэ эйгэҕэ оскуола оҕолорун, ыччаттары, орто саастаах, ытык кырдьаҕастар көлүөнэлэрин Кэрэ Эйгэҕэ уһуйбуттара. Семеновтар дьиэ кэргэттэрэ 1968 сыллаахха Дьоллоох Дьокуускай куоракка көһөн кэлэн 3 сыл үлэлээбиттэрэ. Прокопий Игнатьевич куоракка оҕолорун детсакка, улахан кыыһын Надяны Пионердар дыбарыастарын иһинэн үлэлиир балетнай студияҕа суруттаран, бэйэтинэн оҕотун дьарыкка сырытыннарара. 1971 сыллаахха аҕаларын дойдутугар Өлөөҥҥө көһөн кэлбиттэрэ, Прокопий Игнатьевич биир дойдулаахтарын Николай Николаевич Саввиновы кытта Оренбургскай уобаласка, Бузулук куоракка тутуу техникумугар үөрэнэ барбыта.
Ахтыы киэһэҕэ оччотооҕу ыччаттартан үҥкүүнү, ырыаны көҕүлүттэн туппут, кэлин сельсовет бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Николай Николаевич Саввинов “Биир кэмҥэ Прокопий Игнатьевичтыын Бузулук куоракка үөрэммиппит. Үөрэнэрбит таһынан художественнай самодеятельностка кыттар этибит.Кэлин үлэлии сылдьан гастрольнай турдарга баран кыттааччыбыт”.
“Прокопий Игнатьевич Өлөөҥҥө кэлэн киносеть тэрилтэтин арыйан үлэтин саҕалаабыта. Киинэни Ан-2 самолетунан спецрейс сакаастаан ылларара, Мииринэй куоракка көрдөрбүт киинэлэрин илдьэн туттарара уонна саҥа киинэлэри аҕалара диэн, ахтыы киэһэтигэр кыттыбыт, Мария Прокопьевна Архипова санаан ааста. Биһиги аҕа саастаах Өлөөн дьоно ол сыллардааҕы киинэ диэн өйдөбүлү Муся Архипова диэн тылы кытта бииргэ сибээстээн саныыбыт. Субуотаҕа буолар оҕолорго көстөр сеанска нэдиэлэ устата “2” сыананы ылбыт үөрэнээччи киинэҕэ сылдьара бобуллара, билиэт атыылааччы Муся манна кытаанах хонтуруол этэ. Мария Прокопьевна Архиповаҕа куруук өйөөн, тирэх буолан үтүө суобастаахтык үлэлээбит коллегатыгар Барҕа махтал тылларын анаан туран, Надежда Прокопьевна бу ахтыы киэһэтигэр тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн бэлэх уунна.
Оройуоннааҕы культура Дьиэтин директорынан ананыаҕыттан Прокопий Игнатьевич сүрүн болҕомтотун бу тэрилтэ аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир гына материальнай-техническай базата бөҕөргүүрүгэр, объега нормативка сөп түбэһэр оборудованиенан, музыкальнай инструменнарынан хааччыллыыларыгар, күүстээх үлэни ыыппыта, билигин сөхтөрөр. Маны сэргэ орто, үрдүк үөрэхтээх кадрдары бэйэтинэн сүбэлээн үөрэттэрбитэ, үөрэхтэрин бүтэрээттэрин ыҥыран ылан, дьиэлэрин-уоттарын хааччыйан туран аҕалыы сыһыанынан иитэн-такайан чаҕылкай талааннары иитэн таһаарбыта. “Оскуолаҕа да сылдьан хорга, ансамблларга кыттар этим, онтон оскуоланы бүтэрэн баран кулуупка Прокопий Игнатьевичтыын бииргэ үлэлээбит кэммин олох умнубаппын. Ыччаты сүрдээҕин өйүүрэ, ол саҕана билиҥҥи курдук барыта бэлэм буолбатах, араас тэрээһиннэргэ сыананы ону-маны толкуйдаан оҥорорбут. Москватааҕы иистэнэр фабрикаҕа араас омуктар национальнай таҥастарын сакаастаан ылларбыт таҥаһын оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан оҕо барыта кэтэн кылааһынан түспүт хаартыскаларыгар үтүө ейдөбүл буолан хаалбыт”,- диэн оскуола саҕаттан уус-уран самодеятельность актыыбынай кыттыылааҕа Николай Ануфриевич Николаев ахтан ааһар.
Салайааччы быһыытынан күүстээх үлэни ыытар инниттэн ханна да тиийдэҕинэ саҥаны, сонуну олоххо киллэрэр, саҥа сүүрээни көрдүүр идеялаах, аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир нагляднай агитацияҕа Оройуоннааҕы культура Дьиэтин иһин эрэ буолбакка, бүтүн оройуон киинин уулуссаларыгар болҕомтотун уурара. Бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи көрүүгэ 35 оройуонтан, Өлөөн оройуона бастакы миэстэҕэ тиксиитэ туоһулуур. Ону тэҥэ, Культура Дьиэтин иһинэн оҕо аймах, ыччат, ытык кырдьаҕастар интириэстэрин тардар инниттэн түмсүүлэри, араас искусство жанрдара олоххо киирэригэр болҕомтотун уурара.
Билигин бу үлэлии олорор саҥа култуура киинин тутуу ессе ааспыт үйэ 70-с сылларыттан былааннаммыта. Прокопий Игнатьевич 1974 сыл олунньу ыйга Москва куоракка РФ культуратын министерствотыгар сылдьан Өлөөн оройуонугар Культура Дьиэтин туттарыы туһунан туруорсубута, саҥа култуура киинэ хайдах бырайыактаах, инникитин оройуон эбэҥки оройуона буолуохтааҕынан, онно эбэҥки култууратын олоххо киллэрии, онон бырайыагар эбэҥки норуотун төрөөбүт дьиэтэ – Ураһа баар буолуохтаах диэн былааннаабыт. Ол ыра санаата олоххо киирэригэр кини, кыыһа, Надежда Прокопьевна култуура салайааччыта ананыаҕыттан үлэлэһэн, аныгы культура объега тутуллан, билигин үлэлии-хамныы олоробут.Прокопий Игнатьевич үлэтинэн ханна да тиийдин, куруук туох эрэ саҥаны Өлөөҥҥө илдьэ кэлэрэ уонна олоххо киллэрэргэ үлэлээн киирэн барара, ол курдук Украинаҕа Чернигов куоракка бара сылдьан, табаарыһа Василий Павленконы кытта рестораҥҥа аһыы киирэн баран ВИА ырыаларын истэн, онно Владимир Терентьевич Червинскайы кытта истиҥник кэпсэтэн Өлөөҥҥө кэлэн культура Дьиэтин иһинэн вокальнай-инструментальнай ансамбылы тэрийиэххэ диэн этии киллэрбитэ, бэйэтин кытта илдьэ кэлбитэ. Ити курдук саҥа “Кэнчээри” ВИА тэриллибитэ, ансамбль састаабыгар клавишнигынан Наталья Попова-Семенова, бырааттыы Петровтар: Юрий,Степан, Василий, Сергей Спиридонов бааллара. Бүгүҥҥү ахтыы киэһэтигэр Прокопий Игнатьевич Саккырыырга олорон сөбүлээн ыллыыр, билигин ордук элбэхтик ылланар патриотическай «Хотят ли русские войны?» ырыатын “Ыллаа-туой, уол оҕо” оройуоннааҕы күрэҕин 2024 с. Кыайыылааҕа, Өлөөн орто оскуолатын үөрэнээччитэ Роберт Николаев ВИА доҕуһуолунан толордо. Онон, үйэ аҥаара да буолан баран ВИА сөргүтүллүөн сеп эбит диэн санаа киирдэ.
“Прокопий Игнатьевич өрөспүүбүлүкэ фестивалларыгар бэйэтэ иилээн-саҕалаан тэрийэн илдьэ сылдьара, Өлөөн делегацията Дьокуускай куоракка баран кыттан кыайан-хотон уонна хайаан да Киин улуустарынан гастроллаан дойдуларыгар төннөллөрө, бу улахан ситиһии буолара,- диэн Саха өрөспүүбүлүкэтин культуратын туйгуна, өрөспүүбүлүкэ муниципальнай сулууспатын туйгуна Прокопий Иннокентьевич Павлов ахтан санаан ааста.
Орто дойду олоҕор дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэн, дьон махталын ылан, олорон ааспыт биир үтүөкэн салайааччыны, талааннаах киһини Прокопий Игнатьевич Семеновы бииргэ үлэлээбит, алтыспыт, чугас дьоно ити курдук бэрт истиҥ ахтыы киэьэ тэрийэн бэлиэтээн аастылар. Билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ түргэн сибээс баар буолан, ыытыллыбыт тэрээһин куйаар нөҥүө өрөспүүбүлүкэ улуустарынан тилийэ көтөн тиийэн элбэх дьону сэргэхситтэ.
“Надежда Прокопьевна, урут үлэлээн ааспыт, бэлиэ суоллары, элбэх сыраларын биэрэн үтүө өйдөбүлү хаалларбыт дьоммутун үйэтитэр, кэнчээри ыччакка билиһиннэрэр хайгаллаах. Уопсайынан, наһаа үчүгэй, үлэһит дьонноох эбиккит, ийэҕит да, аҕаҕыт да. Сүгүрүйэбин.” Елена Степановна Тихонова, Дьокуускай куораттан.
“Махтал, эдэр сааспын санаппыккар.Наһаа үчүгэй, маладьыас, и вправду говорят, что дочка своего отца, спасибо”. Анастасия Кайгородова-Петрова из Мирного.
“Оһуобайдаах тэрээһин буолбут. Таайбын өйдүүбүн ээ, ийэм барахсан быраатын иннигэр-кэннигэр түһэн, кэлбитигэр үөрүү-көтүү этэ. Эйигин, балтыларгын Ияны, Валяны көрөн үөрдүм.”,-Үөһээ Бүлүү Тамалакааныттан П.И.Семенов эдьиийин кыыһа Марфа Прокопьевна Павлова.
“Оо, махтал! Олус элбэх оҕо кыттыбыт эбит. Маладьыастар! Дьонуҥ үөлээннээхтэрэ кэлбиттэр аҕай. Үчүгэй, умнуллубат тэрээһин буолбут.”,- диэн Дьокуускайтан Мария Николаевна Акимова үөрэппит кыыһа Ольга Михайловна Кычкина суруйар.
Биир дойдулаахпыт, киин оройуоҥҥа олохсуйан олорор Эрнст Ильич Шадрин маннык суруйар: “Биһиги биир чулуу убаастыыр киһибит Прокопий Игнатьевич Семенов культураны өрө тутан сайыннарбыт киһи. Кини РДК-ҕа директордыы олорон ыраах Грузияттан Касарадзе диэн ырыаһыты, оҕолору хорга, ансамблга үөрэтэр Николай Кудрявцевы кытта үлэлээн элбэх оҕону үөрэппиттэрэ, Иркутскайга лауреат буолбуттарын өйдүүбүн. Кэнсиэрди таһынан биһиги ыччаттар кулуупка мустан спордунан дьарыктанар, теннистиир этибит. Онон спорду эмиэ сүрдээҕин өйүүр этэ. Бэйэтэ чэпчэки атлетикаҕа, атах оонньууларыгар күрэхтэһэрэ. Оройуон тэриллибитэ 90 сылын көрсө уол оҕолор хордарын, ВИА-лы сөргүтэн концерт оҥорбуккутугар махтал!
“Уол оҕо, эр киһи – дурда-хахха дьоммут сыанаҕа тахсан ыллыыр, үҥкүүлүүр буоллаҕына олох атын күүстээх энергетика кэлэр, онон ыччаттарбыт, эр хоһуун уолаттарбыт кыра уол оҕолорбутуттан эстафетаны тутан маннык күргүөмүнэн ыллыыр эр дьон хоругар кыттыҥ диэн ыҥырабын”,- диэн бэтэрээннэр сэбиэттэрин салайааччыта Валентина Саввична Гаврильева баҕа санаатын тиэрдэр. Олус истиҥ ахтыы киэһэтин Прокопий Игнатьевич бииргэ үлэлээбит коллегата, сыана бэтэрээнэ Вера Иванова, ытык-мааны сыана бэтэрээнэ Анна Егоровна Готовцева, олохтоох мелодист Прокопий Павлов, төрөөбүт Дьэлиҥдэтин эдэр ыччата, “Долбор” үҥкүү ансаамбылын кыттыылааҕа Марфа Егорова, култуура эдэр исписэлииһэ Рустам Павлов ырыаларынан киэргэттилэр.
